ၸၢဝ်းသူၼ်ယႃႈလမ် ၸိူဝ်းထူပ်းဝႆ့ႁႅင်းတဵၵ်းလၢႆၸိူဝ့်ပိူင် လွင်ႈတၢင်း ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇယႃႈလမ်လူတ်းယွမ်း ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ဢိၵ်ႇၽွၼ်းသိုပ်ႇ ၸိူဝ်းၸွမ်းမႃးၽၢႆႇလင်

လွၵ်းၵၢတ်ႇယႃႈမဝ်းၵမ် ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ မီးလွင်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႈမႃး ၵမ်ႈၽွင်ႈ ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း လၢႆႁူဝ်သိပ်းပီ ပူၼ့်မႃးသေ လုၵ့်တီႈ ထုၵ်ႇမဵဝ်းယႃႈ ဢၼ်ဢဝ်ယႃႈလမ်ႁဵတ်း ႁူမ်ႇငမ်း လႅၵ်ႈလၢႆႈပဵၼ်မႃး တီႈဢၼ် ယႃႈယူင်းၸႂ် မဵဝ်းဢႅမ်ႊၾႅတ့်ထမိၼ်း (ATS) ၽႄႈလိူင်ႇ တိူဝ်းၼမ်မႃးၼၼ့်ယဝ့်။ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇယႃႈလမ် ၼႂ်းမိူင်းလၢဝ်း၊ မိူင်းမၢၼ်ႈ လႄႈမိူင်းထႆး ႁိူဝ်ႈႁိူင်းမႃး ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 1970s လႄႈ 1980s သေ လႅၼ်လိၼ်ၸပ်း တင်းသၢမ်မိူင်းၼႆ့ လႆႈႁူႉၵၼ်မႃးဝႃႈ သၢမ်ၸဵင်ႇၶမ်းယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၶၢဝ်းတၢင်းပီ 1980s ၼၼ့် မိူင်းမၢၼ်ႈ (မိူဝ်ႈၼၼ့် ဢၼ်ပိူၼ်ႈႁွင့်ဝႃႈ ပႃးမႃး Burma) ပဵၼ်မႃး မိူင်းၽုၵ်ႇသွမ်ႈယႃႈလမ် ယႂ်ႇတီႈသုတ်း ၼႆယဝ့်။ ၼၼ်ၵေႃႈယႃႇ ၸဵမ်မိူဝ်ႈၶၢဝ်းလင်ပီ 1990s ၼၼ့် မိူင်းမၢၼ်ႈတိုၵ့်ပဵၼ် တီႈႁဵတ်းဢွၵ်ႇယႃႈ ယႂ်ႇတီႈသုတ်း ၼႂ်းဢေးသျႃးၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ သေတႃႉၵေႃႈ ယႃႈလမ်ဢၼ်ၽုၵ်ႇ ၼႂ်းမိူင်မၢၼ်ႈၼၼ့် လူတ်းယွမ်းၵႂႃႇ တေ့တေ့ဝႃႈဝႃႈယဝ့်။ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇယႃႈ ၼႂ်းမိူင်းထႆးၵေႃႈ လူတ်းတႅမ်ႇလူင်းၵႂႃႇ တေ့တေ့သေ ၼႂ်းမိူင်းလၢဝ်းၵေႃႈ လူတ်းယွမ်းၵႂႃႇတေ့တေ့။ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇယႃႈလမ် ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ၶိုၼ်းၽုတ်းၶိုၼ်ႈမႃးထႅင်ႈ လင်ပီ 2007၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢမ်ႇႁွတ်းထိုင် ၸၼ့်မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်းၸိူဝ်းၼၼ့်။ တီႈၼႂ်း မိူင်းဢိၼ်းတီးယႃးၵေႃႈ မီးၵၢၼ်ၽုၵ်ႇယႃႈလမ် ဢၼ်ဢမ်ႇမႅၼ်ႈၸွမ်း မၢႆမီႈ - ႁူမ်ႈပႃးဢွင်ႈတီႈ ၸိူဝ်းတိတ်းၸပ်း မိူင်းမၢၼ်ႈဝႆႉ - ၵူၺ်းၵႃႈ ဢမ်ႇမီးတူဝ်ၼပ့် တၢင်းၵၢၼ်ၼင်ႇၵဝ်ႇ။

မိူဝ်ႈၶၢဝ်းယၢမ်းလဵဝ်ၵၼ်ၼၼ့် ၵၢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း ATS ၵေႃႈ လႆႈၵႂၢင်ႈၶႂၢင်မႃး။ မိူင်းမၢၼ်ႈပဵၼ်မႃး မိူင်းဢၼ်ႁဵတ်း ဢွၵ်ႇ ATS ယႂ်ႇဢၼ်ၼိုင်ႈ။ ၾၢင်ႁၢင်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းႁူႉၸၵ်း ၼမ်တီႈသုတ်းတႄ့ ပဵၼ်မဵတ့်ယႃႈမႃႉ ၸိူဝ်းမီး လိူင်ႇၼမ် လႄႈ ၵႃႈၶၼ်မၼ်းဢေႇ တီႈၼႂ်းမိူင်းယဝ့်။ ၵၢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ လႄႈၵၢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း ယႃႈမႃႉၵွၼ်ႈ ဢၼ်ႁူႉၵၼ်ဝႃႈ ၼမ့်ၶႅင်ၵေႃႈ ၽႄႈလိူင်ႇၼမ်မႃး ပဵၼ်တႃႇသူင်ႇၶၢႆဢွၵ်ႇၸူး ထႅင်ႈၸိူဝ်းတၢင်ႇမိူင်း ၼႂ်းပိုၼ့် တီႈယဝ့်။

ၽိုၼ်လိၵ်ႈလၢႆးငၢၼ်း ဢၼ်ၼႆ့ ဢဝ်ၸႂ်သႂ်ႇၼိူဝ် ၵၢၼ်ထတ်းသၢင်ႈ လွင်ႈတၢင်း ဢိၵ်ႇၽွၼ်းသိုပ်ႇ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ လႄႈ ၵၢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ယႃႈလမ် ဢၼ်လူတ်းယွမ်းမႃး ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ - ဢၼ်မီးပႃး ၶေႃႈဢိင်ဢၢင်ႈ ၵမ်ႈၽွင်ႈ တီႈၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ ဢိၼ်းတီးယႃးယဝ့်။ ဢၼ်ၼႆ့ထတ်းသၢင်ႈ ငဝ်းလၢႆး ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးတူင်ႇဝူင်း ၸိူဝ်းၽုၵ်ႇသွမ်ႈယႃႈ လႄႈ လွင်ႈႁဵတ်းသၢင်ႈ ၵဵဝ်ႇၵပ်းပေႃႇလသီႇ လၢႆလၢႆၸိူဝ်း ဢိၵ်ႇလွင်ႈတုမ့်ယွၼ်ႈၶဝ် ၼိူဝ်ၸၼ့်ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ လႄႈ ၸၢဝ်းသူၼ် ၸိူဝ်းၼၼ့်ယူႇ။ ၶေႃႈသပ်းၸႅင်ႈ ၵေႃႈ ၸီ့ၸမ်ႈၼႄ ပၼ်ႁႃ လႄႈတၢင်းလူဝ်ႇႁင်းၶေႃၼၢင်းယိင်း ၸိူဝ်းၽုၵ်ႇယႃႈလမ်ၼၼ့်ယဝ့်။ မၼ်းထတ်း သၢင်ႈဝႆ့ လွင်ႈၵွင့်ၵၢႆႇ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇယႃႈလမ် ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ လႄႈလွၵ်းၵၢတ်ႇယႃႈ ၵူႈမိူင်းမိူင်း ဢိၵ်ႇပႃး လွင်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်း လႄႈ ၵၢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ATS တိူဝ်းၼမ်မႃး ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈယဝ့်။ လိုၼ်းသုတ်းၵေႃႈ ၶေႃႈသပ်း ၸႅင်ႈၼႆ့ ပၼ်ၶေႃႈၼႄ့ၼမ်း ပေႃႇလသီႇ တင်းၼမ်ယူႇယဝ့်။

ပူၼ့်မႃး ဢမ်ႇပေႃးႁိုင် မိူင်းမၢၼ်ႈ လႆႈၶဝ်ႈထိုင် ၼႂ်းၽွင်းယၢမ်း ဢၼ်ဢမ်ႇၼိမ်သဝ်း လႄႈ ဢၼ်ဢမ်ႇၼႄ့ ၼွၼ်းၼၼ့် တေ့တေ့ယဝ့်။ ၼွၵ်ႈလိူဝ်သေ လွင်ႈၶဵင်ႇတႃႉ ၸိူဝ်းဢၼ်ပဵၼ်မႃး လူၺ်ႈၶူဝ်းဝိတ်ႉ 19 လႄႈ လွင်ႈၶဵင်ႈၶတ်းၵၢၼ်သိုၵ်း ဢၼ်သိုပ်ႇပဵၼ်ယူႇ ၼႂ်းၼႃႈလိၼ် ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၼၼ့် ဝၢၼ်ႈမိူင်းသိုပ်ႇထူပ်း လွင်ႈႁဵတ်းႁၢႆ့ၸႃႉ လႄႈ လွင်ႈသုၵ့်ယုင်ႈဢူၼ်ၵဝ်း မႃးထႅင်ႈ ဝၢႆးလင်တပ့်သိုၵ်း ယိုတ်းဢမ်းၼၢတ်ႈ ၼႂ်းလိူၼ် ၾႅပ့်ပိဝ်ႇဝရီ ပီ 2021 ၼၼ့်ယဝ့်။ လၢႆးငၢၼ်းၽိုၼ်ၼႆ့ ထတ်းသၢင်ႈ လွင်ႈတုမ့်ယွၼ်ႈ ၵၢၼ်ၶိုပ်ႈၼႃႈၸိူဝ်းၼႆ့ ၵမ်ႈၽွင်ႈ ဢၼ်မီးၼိူဝ် ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးယႃႈလမ် လႄႈတူင်ႇဝူင်းၸိူဝ်းၽုၵ်ႇ ယႃႈလမ်ၼၼ့်ယဝ့်။

ၵၢၼ်သပ်းၸႅင်ႈၼႆ့ လႆႈဢိင်ၼိူဝ် ၵၢၼ်ၶူၼ့်ၶႂႃႉပိုၼ့်တီႈ ဢၼ်မုၵ့်ၸုမ်း TNI လႄႈ မုၵ့်ၸုမ်းပိုၼ့်တီႈ လၢႆလၢႆၸုမ်း ဢိၵ်ႇၽူႈၶူၼ့်ၶႂႃႉ (ၵမ်ႈပႃႈၼမ် ပဵၼ်ၸၢဝ်းသူၼ်) ၼႂ်းၼႃႈတီႈ ၸိူဝ်းၽုၵ်ႇယႃႈပိူင်လူင် ၼႂ်း မိူင်းမၢၼ်ႈ ၽွင်းယၢမ်းလင်ပီ 2020 လႄႈ ႁူၵ်းလိူၼ်ၼႃႈ ပီ 2021 ယဝ်ႉ။ ၵၢၼ်ၶူၼ့်ၶႂႃႉၼႆ့ လႆႈထုၵ်ႇႁဵတ်းသၢင်ႈ တီႈၼႂ်းၸေႈဝဵင်း သတူင်း၊ တႃႈၼၢႆး လႄႈ ပူႇထဝ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းၶၢင်၊ ၸေႈဝဵင်းၵူတ့်ၶၢႆ ၼႂ်းမိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ၊ ၸေႈဝဵင်း ၽၢႆႇၶုၼ်ႇ၊ သီႇသႅင်ႇ၊ ႁူဝ်ပူင်း လႄႈ လွႆလႅမ် ၼႂ်းမိူင်းတႆးပွတ်းၸၢၼ်း ဢိၵ်ႇပႃးၸေႈဝဵင်း တႃႈၶီႈလဵၵ်း၊ မိူင်းပဵင်း လႄႈ မိူင်းသၢတ်ႇ ၼႂ်းမိူင်းတႆးပွတ်းဢွၵ်ႇယဝ့်။ ၵၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ လႆႈထုၵ်ႇႁဵတ်းသၢင်ႈ ၽွင်းယၢမ်းလဵဝ်ၵၼ် တီႈၼႂ်းမၼိပူႇရ လႄႈ ဢၼုရႃၶျႃပရတဵတ့်သ် ၼႂ်းၸဵင်ႇ ႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ ဢိၼ်းတီးယႃးယဝ့်။

လၢႆးငၢၼ်းၽိုၼ်ၼႆ့ ဢိင်ၼိူဝ်ၵၢၼ်ၶူၼ့်ၶႂႃႉ လႄႈ  ပပ့်လိၵ်ႈၽိုၼ်လၢႆး TNI မိူဝ်ႈပူၼ့်မႃး၊ ပိူင်လူင်မၼ်း ၾၢင်ႁၢင်ႈၵၢၼ်ႁူၼ်လင် ၼႂ်းသၢမ်ၸဵင်ႇၶမ်း - လွၵ်းၵၢတ်ႇယႃႈသုၵ့်ယုင်ႈ (ပီ 2009) လႄႈ ၵၢၼ်ဝၢႆႇပွၵ်ႈၶိုၼ်း - သၢမ်ၸဵင်ႇၶမ်း ဢၼ်ၶိုၼ်းႁွတ်ႈထိုင် ငဝ်းလၢႆးႁၢႆ့ၵဝ်ႇ (ပီ 2014) ၼၼ့်ယဝ့်။ ၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း ပိုၼ့်တီႈသွင်ဢၼ်ၼႆ့ လႆႈထတ်းသၢင်ႈ ၵၢၼ်ၶိုပ်ႈၼႃႈ လွၵ်းၵၢတ်ႇယႃႈ၊ လွင်ႈႁဵတ်းသၢင်ႈ ၸိူဝ်းၵဵဝ်ႇၵပ်း ပေႃႇလသီႇ လႄႈ ၶေႃႈတုမ့်ယွၼ်ႈၶဝ် ၼိူဝ်တူင်ႇဝူင်း ၸိူဝ်းလႆႈထုၵ်ႇတုမ့်တိူဝ့် ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ လႄႈ ၸိူဝ်းတၢင်ႇမိူင်း ၼႂ်းပိုၼ့်တီႈယဝ့်။ ၵၢၼ်လၢႆးငၢၼ်းၸိူဝ်းၼႆ့ ထႅမ်ပၼ်လွၵ်းပဝ်ႇ ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈဢၼ်ၼိုင်ႈ ယွၼ့်ပိူဝ်ႈၶဝ် ဢၢၼ်းထတ်းသၢင်ႈ မိူင်းလဵဝ်၊ လွင်ႈလဵဝ်ၵူၺ်း ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈ တေတူၺ်းႁူမ်ႈပႃး တင်းပိုၼ့်တီႈ၊ ထတ်းသၢင်ႈယႃႈ ၵူႈမဵဝ်းမဵဝ်း ဢၼ်မီးယူႇတီႈ ၼႂ်းပိုၼ့်တီႈ လႄႈ ၵွင့်ၵၢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းယႃႈ၊ ၵၢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ လႄႈ ပၼ်ႁႃၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆ ၸိူဝ်းၼႆ့ၸွမ်းၵၼ် ၼႂ်းၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း ဢၼ်လဵဝ်ၵၼ်ယဝ့်။ ၼွၵ်ႈလိူဝ်သေၼႆ့ လၢႆးငၢၼ်းၸိူဝ်းၼႆ့ ပၼ်ၶေႃႈၼႄ့ၼမ်း တၢင်းလိူၵ်ႈ ပေႃႇလသီႇယႃႈမဝ်းၵမ် ဢၼ်ဢိင်ၼိူဝ် လၵ်းထၢၼ်ပိုၼ့်တီႈ၊ တၢင်းႁၼ်ထိုင် ဢိၵ်ႇၶေႃႈမုင်ႈယိူင်းတူင်ႇဝူင်း လႄႈ ၸုမ်းပိုၼ့်တီႈ ၸိူဝ်းတၢင်တူဝ်ၶဝ်ၼၼ့်ယဝ့်။ လၢႆးငၢၼ်းၸိူဝ်းၼႆ့ၵေႃႈ ဢိင်ၼိူဝ် သုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ်ၵူၼ်း လႄႈ ၵၢၼ်ဢဝ်ၸႂ်ပၵ်းသႂ်ႇၼိူဝ် လွင်ႈဢၼ်ပဵၼ်လႆႈ ၸိူဝ်းတေပၼ်ၽွၼ်းလီ ၼႂ်းလွင်ႈလမ်ႇလွင်ႈ တၢင်ႇၸိူဝ်း ဢၼ်မီးပႃး ၵၢၼ်ပူၵ်းပွင်၊ ပၢႆးယူႇလီ၊ လွင်ႈၶဝ်ႈႁူမ်ႈပႃး၊ လွင်ႈၽဵင်ႇပဵင်း ၸၢႆး/ယိင်း ဢိၵ်ႇၵၢၼ်ငမ်း ယဵၼ်ယဝ့်။ TNI ယုမ်ႇယမ် ၼၵ်းၼႃဝႃႈ ပေႃႇလသီႇယႃႈမဝ်းၵမ် ဢၼ်ဢိင်ၼိူဝ် ထၢၼ်ႈလမ်ႇလွင်ႈၸိူဝ်းၼႆ့ - လႄႈ ဢၼ်လႆႈထုၵ်ႇသၢင်ႈမႃးလူၺ်ႈ ၵၢၼ်ၶဝ်ႈႁူမ်ႈတူင်ႇဝူင်း ၸိူဝ်းလႆႈထုၵ်ႇတုမ့်တိူဝ့် ဢိၵ်ႇၸုမ်းပိုၼ့်တီႈ ၸိူဝ်းၵဵဝ်ႇၶွင်ႈၼၼ့် - တေမီးၽွၼ်းလီၼမ်လိူဝ် ပုၼ်ႈတႃႇၵူၼ်းၼႂ်းတူင်ႇဝူင်း တင်းသဵင်ႈယဝ့်။